TEHNOLOGIJA ODGAJIVANJA SELEKCIONISANIH MATICA U APICENTRU

Dipl. ing. Predrag Stojanović
Apicentar, Beograd, Srbija

Uvod

 
Za dobijanje matica za sopstvene potrebe pčelari od davnina koriste matičnjake koje pčele spontano grade. U drugoj polovini devetnaestog veka, sa otkrićem košnice sa pokretnim saćem i unapređenjem tehnologije pčelarenja, javila se potreba za većim brojem matica u vreme kada su najpotrebnije. Zbog toga su intenzivirana nastojanja da se pčele navedu da grade matičnjake i odgajaju matice pod većom kontrolom pčelara. Osmišljeno je, usavršeno i publikovano mnogo metoda odgajivanja matica. U osnovi sve metode koriste prirodni nagon obezmatičenih pčela da grade matičnjake i odgajaju matice od mladih radiličkih larvi. Odgajivanje „dobrih“ matica podrazumeva obilnu i adekvatnu ishranu larvi od izvodjenja do zatvaranja matičnjaka. Ali, bez obzira na primenjeni metod i kvalitet odgajivanja, ne mogu se očekivati dobri rezultati bez dobrog početnog genetskog materijala.

Neki načini odgajivanja matica, poput Milerovog (Miller) ili Alejevog (Alley), su pogodni za pčelare koji žele da obezbede matice za potrebe samo sopstvenog manjeg pčelinjaka. Odgajivanje velikog broja matica danas je gotovo isključivo zasnovano na Dulitlovoj (Doolittle, 1915) metodi. Na ovoj metodi bazirana je reprodukcija selekcionisanih matica na pčelinjacima Apicentra i kooperanata i to sukcesivno u više istovetnih proizvodnih ciklusa. Proizvodni ciklus počinje stavljanjem majke matice u izolator, a završava se sakupljanjem, obeležavanjem i otpremanjem njenih sparenih ćerki. Majka matica se odabira na osnovu rezulatata dvogodišnjeg testiranja u okviru programa linijske selekcije. Njen identitet se uvek može pouzdano utvrditi na osnovu broja sa pločice odgovarajuće boje kojom je obeležena.

Svaki proizvodni ciklus se odvija kroz više faza : priprema za odgajivanje matičnjaka, dobijanje odgovarajućih larvi, presađivanje larvi, započinjanje, dogradnja, inkubiranje matičnjaka i sparivanje mladih matica.

 

Pripreme za odgajivanje matica
U pripremne radnje spadaju : dezinfekcija i postavljanje izolatora u pčelinje društvo sa maticom majkom, izrada početaka matičnjaka, dezinfekcija pribora za presađivanje, stvaranje optimalnih uslova u prostoru za presađivanje, obezbeđivanje svežeg mleča i polena, odabir odgajivačkih društava, dezinfekcija inkubatora i popravka i dezinfekcija oplodnjaka.

Larve za presađivanje se mogu dobiti i na druge načine, ali je najefikasnija i najpouzdanija upotreba izolatora. Zbog toga se jedan nastavak na društvu sa odabranom majkom maticom zamenjuje nastavkom u koji je umetnut izolator. To je ustvari matična rešetkam koja okružuje tri središnja okvira sa četiri strane (levo, desno, dole i gore).

Počeci matičnjaka se prave drvenim kalupom od najčistijeg voska koji potiče od građevnjaka ili mednih poklopčića, tako da nije bio izložen delovanju hemikalija. Počeci se učvršćuju na male drvene podloge voskom zalepljene na letvice koje se umeću u za to prilagođene LR okvire. Jedan okvir nosi dve letvice sa po 11 do 12 početaka matičnjaka.

Ako se presadjivanje vrši metalnom, prohromskom iglom za svaki proizvodni ciklus se obezbeđuje svež matičin mleč presađivanjem nešto starijih larvica. Postupak je u osnovi isti kao kod presađivanja u cilju reprodukcije matica. Ako se presadjuje kineskom iglom tada dodatni mleč nije potreban.

Za započinjanje i dogradnju matičnjaka u Apicentru se angažuje oko 50 pčelinjih društava. Za te potrebe se odabiraju najjača društva sa kvalitetnim dvogodišnjim maticama, prvenstveno na osnovu količine pčela i legla posle 2 prolećna pregleda.

Dobijanje larvi
Četiri dana pre presađivanja u izolator sa maticom majkom se kao središnji stavlja prethodno ispolirani sat tamnije boje sa pravilno izgarđenim radiličkim ćelijama. Ćelije krajnjih okvira troramnog izolatora su popunjene polenom i medom. Tako je matica prinuđena da polaže jaja u ćelije samo jednog okvira. Sutradan je središnji sat gotovo potpuno zaležen. Tri dana nakon polaganja jaja pucaju i izvode se larvice koje su jednake starosti. Da bi bile dobro hranjene od samog izleganja ovo društvo je obilno obezbeđeno polenom i medom. Dodatno se prihranjuje polenskom pogačom, a po potrebi i sirupom.

Presađivanje larvi
Na dan presađivanja, ujutru okviri sa počecima matičnjaka se stavljajau u pčelinja društva rastavljena za prijem presadjenih larvi, da ih pčele ispoliraju. Poslepodne, neposredno pre presađivanja se unose u prostoriju za presađivanje, kao i okvir sa larvicama iz izolatora. Prostorija za presađivanje je čista, topla, dobro osvetljena i sa visokom vlažnošću vazduha. Pribor za presađivanje se dezinfikuje. Tankim drvenim štapićem u centar dna početka matičnjaka se stavlja kapljica čistog, svežeg matičinog mleča. Potom se savijeni kraj metalne igle za presađivanje podvuče ispod larvice, sa njene leđne strane. Larve pogodne za presađivanje leže na posteljici od mleča koji pokriva najmanje polovinu dna ćelije i stare su dvanaest do osamnaest sati. Zajedno sa larvicom i što više mleča vrh igle se podiže naviše i kroz sredinu iznese iz ćelije. Odmah se unosi u početak matičnjaka kroz njegov centar do već postavljene kapljice mleča. Vrh igle se pritisne kroz kapljicu do dna i povuče unazad i naviše. Larvica ostaje da pliva na vrhu kapi. Potopljena ili izokrenuta larvica se odbacuje i zamenjuje novom.
Upotreba kineske igle pojednostavljuje proces presađivanja. Nije potrebno obezbediti mleč za presađenu larvu, jer se on zahvata i prenosi u početak matičnjaka kineskom iglom zajedno sa larvicom.

Izgradnja matičnjaka
Nega, odnosno obilna i kvlitetna ishrana presađenih larvi je od presudnog značaja u odgajivanju matica. Najkritičniji period je 24 do 36 sati po presađivanju. Taj period je poznat kao „započinjanje“, a 60 do 72 sata pre poklapanja kao „dogradnja“ matičnjaka. Nakon poklapanja tarje period „inkubiranja“. Započinjanje matičnjaka se obavlja u obezmatičenim društvima-starterima. Starteri mogu biti zatvoreni, poput „rojevnog sanduka“, ili sa slobodnim izletom pčela. Za dogardnju matičnjaka se koriste posebna društva-bilderi sa ili bez matice u više varijanti. Proces započinjanja i dogradnje matičnjaka može da se objedini u jednom društvu sa maticom. U tom slučaju broj započetih matičnjaka ne može biti tako veliki kao kod klasičnog startera.
 
 

  
Jedna varijacija te metode, koja se pokazala najpogodnijom u našim uslovima, se koristi u Apicentru. Na dan presađivanja, ujutro, odabrana društva za odgajivanje se dele na dva dela. Jedan nastavak LR košnice se izmiče neposredno iza same košnice na rezervnu podnjaču. Drugi nastavak ostaje na originalnom mestu košnice. Pri prvom rastavljanju odgajivačkog društva u sezoni maticu stavljamo u nastavak iza, i ona u tom nastavku ostaje do god to društvo koristimo kao odgajivačko. Preko ovog nastavka se stavlja matična rešetka, novina kao izolator i rezervni krov. Pri svakom narednom rastavljanju samo vodimo računa da sa okvirima legla koje uzimamo ne prebacimo i maticu u prednji nastavak. Pčele koje izleću iz ovog dela košnice, osim onih kojima je to prvi izlet, vraćaće se u nastavak ispred. Sa maticom će ostati samo mlade pčele. Zato prilikom uzimanja okvira sa leglom i pčelama treba voditi računa da se ovaj deo društva ne oslabi previše.

 

Prijem presađenih larvica i započinjanje matičnjaka se odvija u obezmatičenom delu, koji ostaje na originalnom mestu košnice, a ispred dela sa maticom. Ovaj deo košnice se aranžira na sledeći način: U sredinu nastavka se stavlja okvir sa počecima matičnjaka koje pčele treba da poliraju. Do njega dolaze dva okvira sa mešovitim, poklopljenim a po obodu starijim otvorenim leglom. Otvoreno leglo treba da privuče mlade pčele. Zatim dolaze dva okvira sa poklopljenim leglom, po jedan levo i desno. Poklopljeno leglo je izvor toplote. Do njih, prema krajevima, se stavljaju okviri sa polenom i medom. Kao krajnji okvir sa jedne strane se umeće ram hranilica i napuni šećernim sirupom kome je dodat mineralno vitaminski kompleks. Malim otvorom na ovoj hranilici, pčelalma je ograničen pristuo sirupu. Tako se obezbeđuje kontinuirani stimulans bez obzira na pašne prilike. Kada je unos nektara intenzivniji jedan okvir meda se zamenjuje građevnjakom ili satnom osnovom, da pčele ne bi gradile satće između matičnjaka. U ovaj nastavak se pored pripadaujćih pčela na okvirima sa leglom, medom i polenom dodatno stresu mlad pčele sa jednog do dva okvira iz drugog nastavka. Preko satonoša se stavlaj polenska pogača. Na taj način pčele su prinuđene da konzumiraju polen. To ima veliku važnost za njihovu sposobnost da kvalitetno i obilno hrane presađene larvice.

 

Poslepodne, neposredno pre presađivanja vadi se okvir sa ispoliranim počecima matičnjaka i odmah po presađivanju se vraća u sredinu obezmatičenog dela odgajivačkog društva. Posle 24 sata dva rastavljena dela odgajivačkog društva se spajaju. Telo sa maticom se podbacuje ispod tela sa započetim matičnjacima na mestu na kome je košnica bila i pre rastavljanja. Između gornjeg i donjeg tela, dela sa maticom i dela sa započetim matičnjacima, nalazi se matična rešetka koja ima leto. Tako trutovi iz gornjeg nastavka mogu da izleću i eventualno učestvuju u sparivanju matica. Ustvari to je “polumatična rešetka”, odnosno tabla lesonita sa matičnom rešetkom u središnjem delu, veličine oko 15x20 cm. Ovako redukovana rešetka bi trebalo da oslabi uticaj matice i njenih feromana u gornjem telu, u kome se odvija odgajivanje matičnjaka.

Petog – šestog dana od presađivanja vrši se pregled gornjeg nastavka kako bi se uočili i uklonili “divlji”, odnosno matičnjaci koje su pčele izgradile na okvirima sa leglom. Tom prilikom se evidentira broj započetih izgrađenih matičnjsaka od presađenih larvi. Kontrola broja prihvaćenih larvica se može vršiti i prilikom spajanja odgajivačkih društava, ili dan kasnije. Matičnjaci dobro hranjenoih larvi su izduženi ili „izvučeni“ novim voskom i skoro do pola ispunjeni matičninom mleči. Ukoliko nismo zadovoljni brojem započetih matičnjaka možemo izvršiti dodatno presađivanje u rezervnim odgajivačkim društvima.

 
U spojenom društvu matičnjaci se dograđuju pa ono ima i ulogu bildera, odnosno odgajivačkog društva. Devetog dana od presađivanja matičnjaci se vade iz odgajivačkih društava, sortiraju i smeštaju u rupe u bloku stiropora, a zatim u inkubator. Tako se u odgajivačkim društvima stvara mesto za nove presađene larve i izbegava riziko od eventualnog preranog izvođenja neke matice i gubitka svih matičnjaka. U inkubatoru se konstantno održava temperatura od 34-35o C i relativna vlažnost vazduha 60 do 70%. To su optimalni uslovi za formiranje reproduktivnih organa matice, a upravo se to dešava pri kraju metamorfoze. Boravak matičnjaka u inkubatoru nije obavezan. Oni mogu ostati u odgajivačkim društvima dan duže.

Sparivanje mladih matica
Desetodnevni matičnjaci u bloku stiropora se iz inkubatora prenose do sparivališta i raspodeljuju u centre gnezda dan ranije formiranih oplodnjaka. Kao oplodnjaci se koriste standardna LR tela podeljena pregradama na 3 ili 4 dela. Svaki odeljak ima svoje leto i poklopnu dasku, a mešanje pčela između odeljaka je onemogućeno. Svaki oplodnjak se sastoji od okvira sa leglom pred izvođenjem sa pripadajućim pčelama i okvira sa medom i polenom. Kod troramnih oplodnjaka treći okvir je prazan ili zamenjen ram hranilicom. . Ovako formirani oplodnjaci se eksploatišu do kraja sezone reprodukcije matica. Nekada se javi potreba da se poneki oplodnjak pojača pčelama i leglom, ili okvirom meda. U zavisnosti od tempetarure jedanaestog i dvanaestog dana od presađivanja se izvode mlade matice. Kontrolnim pregledom dva dana posle dodavanja utvrđuje se i evidentira da su se matičnjaci izveli, odnosno mlade matice primile. U suprotnom, dodaju se matičnjaci iz narednog ciklusa. Čak i najbolje odgajene nesparene matice ne vrede mnogo dok se ne spare. Pčele ih prihvataju teško i kada su stare samo nekoliko sati. Većina mladih matica izleće na sparivanje u prvoj nedelji. Sparivanje je prirodno i samo delimično kontrolisano. Pri reprodukciji stotinak matica obezbeđivanje trutova ne predstavlja neki problem. Ali pri masovnoj proizvodnji, kakva je u Apicentru, kongregaciona mesta se moraju obezbediti dovoljnim brojem trutova. U blizini parivališta smešteno je više desetina društava koja su glavni izvor trutova. U ovim društvima se koriste okviri sa više trutovskih ćelija. Iz jednog punog okvira sa takvim ćelijama može se izleći oko 3000 trutova.

 

 

Takođe, u ovim društvima su starije matice i poreklomk iz drugih selekcionoh linija u odnosu na maticu majku za tekuću godinu. Pčele u društvima sa starijim maticama radije odgajaju trutove. Drugačija nasledna osnova trutova isključuje pojavu inbridinga (ukrštanja u bliskom srodstvu).
Ako su vremenske prilike povoljne 14 dana po dodavanju matičnjaka u oplodnjake mlade matice su sparene, polažu jaja, a ima čak I mladih larvica. Tada su spremne za otpremanje da bi ustupile mesta novoj partiji matičnjaka. Prilikom vađenja iz oplodnjaka kontroliše se da li matica regularno polaže jaja, da li zadovoljava standarde u pogledu veličine, razvijenosti svih delova tela i ponašanja na satu među pčelama. Kao i sve prethodne etape u reprodukciji matica i ova je praćena vođenjem odgovarajuće evidencije. Matica koja ne zadovoljava ove standarde se eliminiše. U suptrotmnom se hvata za krila, potom drugom rukom za grudni deo i obeležava bojom propisanom za tu godinu. Sledeće, 2012. godine matice će biti obeležene žutom bojom. Zajedno sa 6-7 mladih pčela iz istog oplodnjaka stavlja se u kavez. Pčelama i matici u transportnom kavezu je dostupna šećerna pogača iz posebnog parafinisanog odeljka. Bočni prorezi i žičana mreža na kavezu obezbeđuju ventilaciju. Na mrežu se stavi kap vode, kavezi se zaštite od sunca i transportuju do distributivnih centara, odnosno pčelara. Svaki naš kavez nosi etiketu sa serijskim brojem i poreklom matice.
U toku jedne sezone proces reprodukcije matica se odvija kroz 12 do 16 ovakvih ciklusa.